Каиржан Алдабергенов
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі (ҚРҰБ) Қазақстандағы іскерлік белсенділік туралы есебін ай сайын жариялап отырады. ҚРҰБ іскерлік белсенділікті анықтауда арнайы индекстерді қолданады. Олар нақты сектор мониторингіне қатысушы кәсіпорындар арасында сауалнама жүргізу нәтижесі бойынша есептеледі. Әдетте, іріктеуге 450 астам кәсіпорын қатысады. Олар ел экономикасының маңызды салаларымен тығыз байланысты. Олардың ішінде қызмет көрсету, тау-кен өндірісі және өңдеуші кәсіпорындар да бар. Биыл шілде айында зерттеуге 469 кәсіпорын қатысты. Олардың ішінде шағын кәсіпорындардың саны – 179, орта – 123 және ірі кәсіпорындардың саны – 167.
Бұл есепте ең маңызды көрсеткіштердің бірі – бизнес жүргізу факторларын бағалау индексі. Әрбір фактор бойынша өз алдына бөлек жеке индекс есептеледі. Барлығы 5 фактор белгіленген:
- қаржыларға/кредиттерге қол жетімділік,
- коммуникацияларға қолжетімділік,
- өнімге/көрсетілетін қызметтерге қолжетімділік,
- салық жүктемесі,
- бизнесті қорғау.
Индекстің 0-ден жоғары мәні бизнес факторының жақсарғанын, ал 0-ден төмендігі жағдайдың нашарлағанын білдіреді.
2022 жылдың мамыры мен шілдесі аралығында өнімге деген сұраныстың артуын бағалау ғана оң нәтиже көрсетті. Осылайша фактордың индекстік мәні 2.9 пунктке артты. Қалған факторлар теріс аймақта қалды және салық жүктемесін қоспағанда (0.2 п.т.-қа нашарлау) жайғасымының жақсарғанын паш етті.
Іскерлік белсенділік индекстерін жасау ҚРҰБ тарапынан айрықша бастама болып табылады. Олар бизнес ортаны бағалауға қажетті ақпараттарды береді және кәсіпорындарға нарық жағдайында дұрыс әрекет жасауға көмектеседі.
Біздің бағалауымыз бойынша ҚРҰБ қолданатын бизнес-шарттар факторлары әр түрлі бағыттарды көрсетеді. Мысалы, өнімдерге/қызметтерге сұраныс және қаржыларға/кредиттерге қолжетімділік бизнес орта жағдайы мен экономиканың жай-күйіне тікелей әсер етеді. Қалғандары сапалы баға беру жағына ойысып, жалпы бизнес шарттарына жанама әсерді білдіреді.
Жанама факторларды есепке алу тікелей факторлармен тең үлесте айтарлықтай аралас нәтижелер мен тұжырымдарға әкеп соғады: іскерлік белсенділіктің тікелей экономикалық факторларына қарамастан, қорытынды бағаны көтереді немесе керісінше төмендетеді.
Жанама әсері бар факторлар бизнес-ортаға айтарлықтай кешуілдеп әсер етеді. Оларды бір сәтте қабылдап, нәтижені «қазір және осында» тұрғысынан бағалау мүмкін емес. Бұл ретте шарттарды өзгерту бірқатар институттардың қатысуын, белгілі бір заң жобаларын, реформаларды жасауды немесе өзгертуді талап етеді. Демек бұған уақыт керек.
Сондықтан әсіресе белсенді институционалдық түрлендіру немесе қоғам тарапынан қойылатын сауалдар аясында жанама факторларды қосу бизнес-ортаның жалпы бейнесін бағалауды жағымсыз жаққа ығыстырады. Сондай-ақ бұл факторлардың тікелей экономикалық факторлардағы айырмашылығы оларда субъективизм басым. Сондай-ақ оларға елдегі жалпы ақпараттық ахуал үлкен әсер етеді.
Тікелей факторлар – қаржыларға/кредиттерге қолжетімділік және өнімге/көрсетілетін қызметтерге қолжетімділік үшін біз олардың серпініне әсер ететін бірқатар шамаларды белгіледік. Бизнеске арналан кредит қымбаттағандықтан, қаржыларға/кредиттерге қолжетімділік базалық мөлшерлеменің өсуіне тікелей байланысты болады. Базалық мөлшерлеме көтерілген соң және бастапқы монетарлық есеңгіретуден кейін нарыққа қатысушылар кредиттік қаржыландырудың қолжетімділігінің жақсарғандығын сезе бастайды. Дегенмен кредиттер бойынша мөлшерлемелер төмендеген жоқ. Айталық, ағымдағы жылдың ақпанында базалық мөлшерлеме бірден 3.25 п.т.-қа бірден көтерілгеннен кейін нарыққа қатысушылар несиелендірудің қолжетімділігін қабылдау нашарлағанын сезді. Бірақ маусым айында бұл фактордың индексі 4.8 пунктті құрады. Бұл 2022 жылдың ақпан айымен салыстырғанда 11 п.т-қа жоғары.
Өнімге/көрсетілетін қызметтерге сұраныс факторы негізінен нақты ақшалай табыстардың өсіміне тәуелді. Өзара байланыстың құлдырағаны Қаңтар оқиғасы кезінде Ресейге қарсы санкциялық шаралардың өткір кезінде байқалды. Нәтижесінде нақты макроэкономикалық деректерге қарсы белгілі бір уақиғаларды қалыптан тыс бағалау және елеулі түрде экстраполяциялау орын алады. 2022 жылдың қаңтары мен наурызы аралығында нақты табыстардың өсімі оң сипатта болды. Бұл ретте қатысушылар өздерінің түпкілікті өніміне/көрсетілетін қызметтеріне деген сұраныстың қысқарғанын бағалады. Мұнда Ресеймен арадағы өзара әрекеттестік сауда-саттық проблемалары болуы ықтимал. Біздің болжауымызша күтпеген экономикалық есеңгіртеулер жоқ кезде «өнімге деген сұраныс» факторы мен тиісті шамалар арасындағы байланыс сақталады. Бұл оның әрі қарай арта түсетіндігін білдіреді.
Осылайша бизнес-шарттардың қорытынды индексі мағлұмдаған өсім аймағынан көтерілу (нашарлау) аймағына ығысуға қарамастан, тікелей әсер ететін негізгі экономикалық факторлар (іскерлік белсенділік үшін басымдыққа ие мән) сенімді өсімді паш етуде. Сондықтан бизнес-шарттар әлі де экономикалық өсім/серпіліс фазасына сәйкес келеді.
